Thị trường chứng khoán là gì? Khái niệm, vai trò và cách hoạt động đơn giản

*Bài viết chỉ mang tính chất cung cấp thông tin khách quan, không phải là lời khuyên tài chính.

Thị trường chứng khoán là nơi diễn ra các hoạt động trao đổi, mua bán, chuyển nhượng các loại chứng khoán (như cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ...) giữa các chủ thể tham gia. Nó giữ vai trò quan trọng trong việc kết nối nguồn vốn trong nền kinh tế, giúp doanh nghiệp huy động vốn và tạo cơ hội đầu tư cho người dân. 

Đối với người mới, việc hiểu rõ thị trường chứng khoán là gì và vận hành ra sao là nền tảng cần thiết trước khi tham gia đầu tư. Khi nắm được bản chất thị trường, nhà đầu tư sẽ chủ động hơn trong việc quản lý rủi ro và ra quyết định phù hợp. Trong bài viết này, Ngân hàng số Cake by VPBank sẽ giúp bạn hiểu thị trường chứng khoán theo cách đơn giản, dễ tiếp cận và sát với thực tế.

>>Xem thêm: 

Quỹ đầu tư là gì? Kiến thức cơ bản cần biết cho người mới

Các quỹ đầu tư tại Việt Nam uy tín, đáng tin cậy

Quỹ mở và quỹ đóng khác biệt như thế nào? Đâu là lựa chọn phù hợp?

Thị trường chứng khoán là gì?

Thị trường chứng khoán là nơi diễn ra các hoạt động mua bán và giao dịch các loại chứng khoán như cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ và các sản phẩm liên quan khác. Thông qua thị trường này, dòng tiền được luân chuyển từ nhà đầu tư sang doanh nghiệp hoặc tổ chức phát hành nhằm phục vụ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh và phát triển kinh tế. 

Thị trường chứng khoán không chỉ tồn tại dưới một hình thức duy nhất mà bao gồm nhiều loại thị trường khác nhau, mỗi thị trường đảm nhận một vai trò và chức năng riêng trong quá trình giao dịch. Về bản chất, thị trường chứng khoán đóng vai trò trung gian quan trọng, giúp kết nối hiệu quả giữa người có vốn và người cần vốn trên cơ sở minh bạch và có tổ chức.

Thị trường chứng khoán là nơi diễn ra các hoạt động trao đổi, mua bán các loại chứng khoán (Nguồn: Sưu tầm)

Thị trường chứng khoán hoạt động như thế nào?

Thị trường chứng khoán hoạt động dựa trên nguyên tắc mua – bán giữa người có nhu cầu đầu tư và người muốn chuyển nhượng chứng khoán. Các giao dịch được thực hiện thông qua hệ thống của các công ty chứng khoán và sàn giao dịch. Giá chứng khoán được hình thành dựa trên cung – cầu của thị trường tại từng thời điểm. Nhờ đó, thị trường phản ánh kỳ vọng của nhà đầu tư đối với doanh nghiệp và nền kinh tế.

Cơ chế mua bán và khớp lệnh hoạt động ra sao?

Trên thị trường chứng khoán tập trung, người mua và người bán không gặp mặt trực tiếp để ngã giá. Mọi giao dịch được thực hiện qua hệ thống khớp lệnh tự động.

• Bước 1: Nhà đầu tư đặt lệnh mua/bán qua ứng dụng của Công ty chứng khoán.
• Bước 2: Lệnh được chuyển vào hệ thống của Sở giao dịch chứng khoán.
• Bước 3 - Khớp lệnh: Hệ thống sẽ so khớp lệnh mua và lệnh bán dựa trên hai nguyên tắc ưu tiên:

1. Ưu tiên về giá: Người mua giá cao hơn được ưu tiên mua trước. Người bán giá thấp hơn được ưu tiên bán trước.
2. Ưu tiên về thời gian: Nếu mức giá đặt như nhau, ai đặt lệnh trước sẽ được khớp trước.

• Bước 4 - Thanh toán: Sau khi khớp lệnh thành công, Trung tâm Lưu ký Chứng khoán (VSDC) sẽ ghi nhận sự thay đổi quyền sở hữu. Tiền và chứng khoán sẽ về tài khoản của bạn theo chu kỳ T+2 (chiều ngày thứ 2 sau ngày giao dịch).

Ví dụ: Nhà đầu tư A đặt lệnh mua 100 cổ phiếu XYZ với giá 20.000 đồng/cổ phiếu, trong khi nhà đầu tư B đặt lệnh bán đúng số lượng này ở cùng mức giá. Hệ thống giao dịch sẽ tự động so khớp hai lệnh và xác nhận giao dịch. Sau đó, cổ phiếu được chuyển vào tài khoản người mua (A)  và tiền được ghi nhận cho người bán (B).

Mọi giao dịch trên thị trường giữa người mua và người bán đều được thực hiện qua hệ thống khớp lệnh tự động (Nguồn: Sưu tầm)

Vai trò của các sàn giao dịch (HOSE, HNX, UPCoM)

Các sàn giao dịch chứng khoán giữ vai trò trung tâm trong việc tổ chức, vận hành và giám sát hoạt động mua bán chứng khoán trên thị trường. Tại Việt Nam, các sàn như HOSE, HNX và UPCoM cung cấp hệ thống giao dịch tập trung, nơi các lệnh mua bán được tiếp nhận, khớp lệnh và ghi nhận theo quy trình thống nhất. 

• HOSE (Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM): Nơi quy tụ các doanh nghiệp lớn nhất, uy tín nhất nền kinh tế (Ví dụ: Vinamilk, Vietcombank, FPT...). Điều kiện niêm yết ở đây khắt khe nhất. Chỉ số đại diện là VN-Index.
• HNX (Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội): Nơi niêm yết các doanh nghiệp có quy mô vừa và nhỏ hơn, hoặc các loại trái phiếu Chính phủ, phái sinh.
• UPCoM (Thị trường công ty đại chúng chưa niêm yết): Được coi là "sân tập" hoặc nơi giao dịch của các công ty đại chúng chưa đủ điều kiện hoặc chưa muốn lên HOSE/HNX. Biên độ dao động giá ở đây lớn hơn (±15%).

Mỗi sàn áp dụng tiêu chuẩn niêm yết và quy chế giao dịch riêng nhằm phù hợp với từng nhóm doanh nghiệp và loại chứng khoán.

Các chủ thể nào tham gia thị trường chứng khoán?

Nhà phát hành (doanh nghiệp, Chính phủ)

Nhà phát hành là các doanh nghiệp hoặc Chính phủ thực hiện phát hành chứng khoán để huy động vốn. Nguồn vốn này được sử dụng cho hoạt động sản xuất, kinh doanh hoặc các dự án phát triển kinh tế. Việc phát hành chứng khoán giúp giảm phụ thuộc vào tín dụng ngân hàng. 

Nhà đầu tư (cá nhân, tổ chức)

Nhà đầu tư là những người sử dụng vốn để mua chứng khoán với mục tiêu sinh lời. Nhà đầu tư cá nhân thường tham gia với số vốn linh hoạt, trong khi nhà đầu tư tổ chức có quy mô lớn và chiến lược dài hạn thường gồm các quỹ đầu tư, công ty bảo hiểm, ngân hàng thương mại, quỹ hưu trí... Nhóm này có tiềm lực tài chính lớn và đội ngũ chuyên gia phân tích chuyên nghiệp. Mỗi nhóm nhà đầu tư có khẩu vị rủi ro khác nhau. Hoạt động của nhà đầu tư tạo nên thanh khoản cho thị trường.

Trên thị trường chứng khoán nhà đầu tư đóng vai trò là bên sử dụng nguồn vốn để mua chứng khoán và sinh lời (Nguồn: Sưu tầm)

Công ty chứng khoán 

Công ty chứng khoán đóng vai trò trung gian, hỗ trợ nhà đầu tư thực hiện giao dịch mua bán. Đây là đơn vị cung cấp tài khoản, nền tảng giao dịch và các dịch vụ tư vấn. Công ty chứng khoán giúp kết nối nhà đầu tư với sàn giao dịch một cách hợp pháp. 

Cơ quan quản lý (UBCKNN, Sở giao dịch)

Cơ quan quản lý chịu trách nhiệm giám sát và điều hành thị trường chứng khoán. Tại Việt Nam, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và các Sở giao dịch giữ vai trò đảm bảo thị trường hoạt động đúng quy định. Các cơ quan này ban hành quy chế, kiểm tra và xử lý vi phạm. Nhờ đó, thị trường được duy trì ổn định và minh bạch.

Thị trường chứng khoán có những chức năng gì?

• Huy động vốn cho doanh nghiệp: Thị trường chứng khoán giúp doanh nghiệp huy động nguồn vốn dài hạn thông qua phát hành cổ phiếu hoặc trái phiếu. Nguồn vốn này hỗ trợ doanh nghiệp mở rộng sản xuất, kinh doanh và phát triển bền vững.
• Tạo thanh khoản: Thị trường cho phép nhà đầu tư mua bán chứng khoán tương đối dễ dàng khi có nhu cầu chuyển đổi thành tiền. Nhờ đó, chứng khoán trở thành tài sản có tính linh hoạt cao.
• Định giá doanh nghiệp: Giá chứng khoán phản ánh đánh giá và kỳ vọng của thị trường đối với giá trị doanh nghiệp. Thông qua đó, nhà đầu tư có cơ sở để so sánh và ra quyết định đầu tư.
• Minh bạch hóa nền kinh tế: Doanh nghiệp niêm yết phải công bố thông tin tài chính và hoạt động kinh doanh theo quy định. Điều này góp phần nâng cao tính minh bạch và kỷ luật của thị trường.
• Kênh đầu tư và phân bổ nguồn lực: Thị trường chứng khoán tạo ra một kênh đầu tư cho người dân và tổ chức. Đồng thời, dòng vốn được phân bổ hiệu quả hơn vào các lĩnh vực có tiềm năng tăng trưởng.

Chức năng của thị trường chứng khoán bao gồm huy động vốn, tạo tính thanh khoản, đảm bảo minh bạch và công bằng trong giao dịch (Nguồn: Sưu tầm)
 

Thị trường chứng khoán được phân loại như thế nào?

Phân loại theo luân chuyển vốn

• Thị trường sơ cấp (Primary Market): Nơi chứng khoán được phát hành lần đầu tiên (IPO). Tại đây, vốn chảy từ túi nhà đầu tư trực tiếp vào túi của doanh nghiệp phát hành.
• Thị trường thứ cấp (Secondary Market): Nơi mua đi bán lại các chứng khoán đã phát hành. Tại đây, vốn và chứng khoán chuyển từ tay nhà đầu tư này sang nhà đầu tư khác (Doanh nghiệp không nhận được tiền từ giao dịch này). Thị trường chứng khoán chúng ta thấy hàng ngày trên bảng điện tử chính là thị trường thứ cấp.

Phân loại theo sản phẩm giao dịch

Thị trường chứng khoán bao gồm các sản phẩm như cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ và chứng khoán phái sinh. Mỗi sản phẩm có đặc điểm và mức độ rủi ro khác nhau. Nhà đầu tư có thể lựa chọn sản phẩm phù hợp với mục tiêu tài chính. 

Phân loại theo cách vận hành

• Thị trường tập trung (Exchange): Giao dịch tại một địa điểm tập trung (Sở giao dịch HOSE, HNX), hàng hóa được chuẩn hóa, cơ chế khớp lệnh công khai.
• Thị trường phi tập trung (OTC): Giao dịch diễn ra trực tiếp giữa người mua và người bán (thông qua mạng lưới các công ty chứng khoán), cơ chế thỏa thuận giá, thường áp dụng cho các cổ phiếu chưa niêm yết.

Các nguyên tắc hoạt động quan trọng của thị trường chứng khoán

• Công khai – minh bạch: Thị trường chứng khoán yêu cầu các thông tin liên quan phải được công bố đầy đủ và kịp thời. Điều này giúp nhà đầu tư có cơ sở rõ ràng để đưa ra quyết định.
• Công bằng: Mọi nhà đầu tư đều được tiếp cận thông tin và tham gia giao dịch trong cùng một điều kiện. Nguyên tắc này nhằm hạn chế tình trạng ưu tiên hoặc lợi thế không công bằng.
• Quản lý rủi ro: Các quy định và cơ chế giám sát được thiết lập để giảm thiểu rủi ro cho toàn bộ thị trường. Nhờ đó, thị trường vận hành ổn định và an toàn hơn.
• Bảo vệ nhà đầu tư: Pháp luật chứng khoán hướng đến việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư. Các hành vi gian lận hoặc xâm phạm quyền lợi nhà đầu tư đều bị xử lý theo quy định.

Thị trường chứng khoán yêu cầu các thông tin liên quan phải được công bố đầy đủ và kịp thời (Nguồn: Sưu tầm)

Những hành vi nào bị cấm trong thị trường chứng khoán?

Theo Luật Chứng khoán 2019, pháp luật quy định rõ các hành vi bị nghiêm cấm nhằm bảo đảm thị trường chứng khoán hoạt động minh bạch, công bằng và an toàn cho nhà đầu tư. Các hành vi bị cấm bao gồm:

• Gian lận, lừa đảo, làm giả tài liệu hoặc tạo lập, công bố thông tin sai lệch, che giấu hoặc bỏ sót thông tin quan trọng gây hiểu nhầm cho nhà đầu tư.
• Sử dụng thông tin nội bộ để mua, bán chứng khoán; tiết lộ hoặc tư vấn người khác giao dịch dựa trên thông tin nội bộ chưa được công bố.
• Thao túng giá chứng khoán thông qua việc sử dụng nhiều tài khoản, thông đồng giao dịch, tạo cung cầu giả hoặc tung tin đồn sai sự thật.
• Kinh doanh chứng khoán hoặc cung cấp dịch vụ chứng khoán khi chưa được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp phép hoặc chấp thuận.
• Sử dụng trái phép tài khoản hoặc tài sản của khách hàng, lạm dụng tín nhiệm để chiếm đoạt tài sản.
• Cho mượn hoặc đứng tên hộ tài khoản giao dịch chứng khoán dẫn đến hành vi thao túng giá.
• Tổ chức hoặc vận hành thị trường giao dịch chứng khoán trái với quy định của Luật Chứng khoán.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Thị trường chứng khoán là gì?

Thị trường chứng khoán là nơi diễn ra hoạt động mua bán và giao dịch các loại chứng khoán như cổ phiếu, trái phiếu và chứng chỉ quỹ. Thông qua thị trường này, dòng vốn được luân chuyển từ nhà đầu tư đến doanh nghiệp hoặc tổ chức phát hành để phục vụ hoạt động sản xuất, kinh doanh. Thị trường chứng khoán đóng vai trò trung gian, giúp kết nối người có vốn và người cần vốn một cách minh bạch. 

Mở tài khoản chứng khoán có mất phí không?

Việc mở tài khoản chứng khoán hiện nay thường không mất phí hoặc chi phí rất thấp, tùy theo quy định của từng công ty chứng khoán. Chi phí chủ yếu phát sinh trong quá trình giao dịch như phí mua bán chứng khoán. Mức phí cụ thể sẽ được công ty chứng khoán công bố công khai cho nhà đầu tư trước khi sử dụng dịch vụ. Vì vậy, bạn nên tìm hiểu kỹ biểu phí để lựa chọn đơn vị phù hợp với nhu cầu của mình.

Thị trường chứng khoán có hợp pháp không?

Thị trường chứng khoán là thị trường hợp pháp và được Nhà nước quản lý chặt chẽ theo Luật Chứng khoán. Các hoạt động phát hành, niêm yết và giao dịch chứng khoán đều chịu sự giám sát của cơ quan quản lý như Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và các Sở giao dịch. Pháp luật cũng quy định rõ các hành vi bị cấm nhằm bảo vệ nhà đầu tư và đảm bảo tính minh bạch của thị trường. Do đó, bạn có thể yên tâm tiếp cận thị trường trong khuôn khổ pháp lý hiện hành.

Thị trường chứng khoán sẽ trở nên dễ tiếp cận hơn khi nhà đầu tư hiểu rõ khái niệm, nắm được cách thị trường vận hành và nhận diện đầy đủ các rủi ro có thể gặp phải. Khi có nền tảng kiến thức vững chắc, nhà đầu tư sẽ lựa chọn được cách đầu tư phù hợp và hạn chế những sai lầm không cần thiết. Cake by VPBank hy vọng bài viết này đã giúp bạn có cái nhìn tổng quan và tự tin hơn khi bắt đầu tìm hiểu và tham gia thị trường chứng khoán.