Chứng khoán phái sinh là gì? Có nên tham gia vào chứng khoán phái sinh không?

*Bài viết chỉ mang tính chất cung cấp thông tin khách quan, không phải là lời khuyên tài chính.

Chứng khoán phái sinh là công cụ cho phép bạn kiếm lợi nhuận từ biến động giá trong tương lai của một tài sản (như chỉ số cổ phiếu) mà không cần trực tiếp sở hữu nó. Nhờ sử dụng đòn bẩy tài chính, đây là kênh đầu tư có khả năng sinh lời đột phá, nhưng cũng đòi hỏi nhà đầu tư phải trang bị kiến thức vững chắc để quản trị rủi ro. 

Trong bài viết này, Ngân hàng số Cake by VPBank sẽ cùng bạn tìm hiểu chi tiết từ khái niệm, các sản phẩm phổ biến, ưu nhược điểm, cho đến những bước đầu tiên để giao dịch chứng khoán phái sinh một cách hiệu quả.

>>Xem thêm: 

Quỹ đầu tư phát triển là gì? Cách thức hoạt động và lợi ích cần biết

Trái phiếu chính phủ là gì? Lợi ích và cách đầu tư an toàn

Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh (Derivatives) là các công cụ tài chính mà giá trị của chúng không tự có, mà phụ thuộc (hay phái sinh) vào giá trị của một tài sản cơ sở khác. Thay vì trực tiếp mua hay bán tài sản đó, nhà đầu tư sẽ giao dịch các hợp đồng dựa trên sự biến động giá của tài sản cơ sở trong tương lai.

Tài sản cơ sở (Underlying Asset) của chứng khoán phái sinh có thể là:

• Cổ phiếu: Một mã cổ phiếu cụ thể.
• Chỉ số chứng khoán: Ví dụ như chỉ số VN30, S&P 500.
• Hàng hóa: Nông sản (cà phê, gạo), kim loại (vàng, bạc), năng lượng (dầu thô).
• Tiền tệ (Ngoại hối): Tỷ giá giữa các cặp tiền tệ như USD/VND, EUR/USD.
• Lãi suất: Lãi suất trái phiếu chính phủ.

Để dễ hình dung, bạn có thể xem chứng khoán phái sinh như một "hợp đồng cược" về giá của một sản phẩm trong tương lai. Bạn không sở hữu sản phẩm đó, nhưng bạn có thể kiếm lợi nhuận nếu dự đoán đúng xu hướng giá của nó (tăng hoặc giảm). Tại Việt Nam, sản phẩm phái sinh phổ biến và được giao dịch nhiều nhất là Hợp đồng tương lai chỉ số VN30.

Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào một tài sản cơ sở khác (Nguồn: Sưu tầm)

Các loại chứng khoán phái sinh phổ biến

Hợp đồng kỳ hạn (Forward Contract)

Hợp đồng kỳ hạn là một thỏa thuận pháp lý giữa hai bên về việc mua hoặc bán một tài sản cơ sở tại mức giá đã xác định trước, vào một thời điểm cụ thể trong tương lai. Điểm đặc trưng của loại hợp đồng này nằm ở việc giao dịch diễn ra trên thị trường phi tập trung (OTC), tức là được thỏa thuận trực tiếp giữa các bên mà không thông qua sàn giao dịch, ví dụ như giữa hai ngân hàng hoặc giữa một doanh nghiệp và một ngân hàng. 

Chính vì thế, hợp đồng kỳ hạn mang tính linh hoạt cao khi các điều khoản như khối lượng, giá cả hay ngày đáo hạn đều có thể tùy chỉnh theo nhu cầu riêng của các bên. Tuy nhiên, nhược điểm lớn nhất chính là rủi ro đối tác, bởi nếu một bên không thực hiện đúng nghĩa vụ, bên còn lại sẽ phải chịu tổn thất do không có bên trung gian đảm bảo.

Hợp đồng tương lai (Futures Contract)

Hợp đồng tương lai có cơ chế tương tự hợp đồng kỳ hạn khi cũng là sự thỏa thuận mua hoặc bán một tài sản cơ sở với mức giá định sẵn trong tương lai. Tuy nhiên, điểm khác biệt cốt lõi là hợp đồng tương lai được chuẩn hóa và giao dịch tập trung trên sàn chứng khoán. Tất cả điều khoản liên quan như khối lượng, loại tài sản cơ sở, tháng đáo hạn hay bước giá đều được quy định sẵn bởi sàn. 

Bên cạnh đó, tính an toàn được đảm bảo nhờ sự tham gia của Trung tâm Bù trừ (Clearing House), đơn vị đứng ra làm trung gian và cam kết nghĩa vụ thanh toán cho cả hai bên, từ đó loại bỏ rủi ro đối tác. Đây cũng chính là loại sản phẩm phái sinh đã và đang được giao dịch chính thức tại Việt Nam, tiêu biểu là hợp đồng tương lai chỉ số VN30.

Hợp đồng quyền chọn (Option Contract)

Hợp đồng quyền chọn là một dạng sản phẩm phái sinh đặc biệt khi cho phép người nắm giữ có quyền, nhưng không bắt buộc, phải mua hoặc bán tài sản cơ sở tại một mức giá xác định trong khoảng thời gian đã thỏa thuận. 

Có hai loại quyền chọn phổ biến là quyền chọn mua (Call Option) và quyền chọn bán (Put Option). Với quyền chọn mua, nhà đầu tư kỳ vọng giá tài sản sẽ tăng trong tương lai để hưởng chênh lệch. Ngược lại, quyền chọn bán phù hợp khi nhà đầu tư dự đoán giá tài sản sẽ giảm. Điểm cần lưu ý là để sở hữu hợp đồng này, người mua phải trả một khoản phí gọi là phí quyền chọn (premium). Lợi thế của quyền chọn nằm ở việc rủi ro của nhà đầu tư chỉ giới hạn trong khoản phí đã trả, trong khi lợi nhuận tiềm năng gần như không có giới hạn, đặc biệt khi dự đoán xu hướng giá chính xác.

Hợp đồng hoán đổi (Swap Contract)

Đây là thỏa thuận giữa hai bên về việc trao đổi (hoán đổi) các dòng tiền của nhau trong một khoảng thời gian nhất định trong tương lai. Các dòng tiền này được tính toán dựa trên các biến số khác nhau. Hợp đồng hoán đổi thường là các giao dịch OTC phức tạp, chủ yếu dành cho các tổ chức tài chính và tập đoàn lớn.

Thị trường phái sinh rất đa dạng với nhiều loại hợp đồng khác nhau, mỗi loại có đặc điểm và cơ chế hoạt động riêng (Nguồn: Sưu tầm)

So sánh chứng khoán phái sinh và chứng khoán cơ sở

Để hiểu rõ hơn, việc đặt hai loại chứng khoán này lên bàn cân so sánh sẽ giúp bạn thấy được những khác biệt cơ bản.

Ưu điểm khi đầu tư chứng khoán phái sinh

Đa dạng hóa danh mục và phòng ngừa rủi ro (Hedging)

Đây là mục đích ra đời ban đầu của chứng khoán phái sinh. Nhà đầu tư có thể sử dụng các hợp đồng phái sinh để bảo vệ danh mục chứng khoán cơ sở của mình trước những biến động bất lợi của thị trường.

Ví dụ: Bạn đang nắm giữ một danh mục lớn cổ phiếu trong rổ VN30 và lo ngại thị trường sắp điều chỉnh giảm. Bạn có thể mở một Vị thế Bán (Short) hợp đồng tương lai VN30. Nếu thị trường giảm điểm, khoản lỗ từ danh mục cổ phiếu cơ sở sẽ được bù đắp một phần hoặc toàn bộ bởi lợi nhuận từ hợp đồng phái sinh.

Cơ hội sinh lời trong nhiều điều kiện thị trường

Khác với chứng khoán cơ sở (thường chỉ có lãi khi giá lên), chứng khoán phái sinh cho phép bạn kiếm lợi nhuận từ cả hai chiều biến động của thị trường:

• Khi dự đoán thị trường tăng: Bạn vào Vị thế Mua (Long). Nếu giá tài sản cơ sở tăng đúng như dự đoán, bạn sẽ có lãi.
• Khi dự đoán thị trường giảm: Bạn vào Vị thế Bán (Short). Nếu giá tài sản cơ sở giảm, bạn vẫn sẽ có lãi. Khả năng này đặc biệt hữu ích trong các giai đoạn thị trường đi xuống (bear market).

Thanh khoản cao và chi phí giao dịch thấp

Các sản phẩm phái sinh được niêm yết, đặc biệt là hợp đồng tương lai chỉ số VN30 tại Việt Nam, thường có khối lượng giao dịch rất lớn mỗi ngày. Thanh khoản cao giúp nhà đầu tư dễ dàng mua/bán, nhanh chóng mở hoặc đóng vị thế mà không sợ chênh lệch giá lớn. Thêm vào đó, phí giao dịch phái sinh thường thấp hơn so với giao dịch cổ phiếu cơ sở.

Thị trường phái sinh thu hút nhà đầu tư nhờ những ưu điểm nổi bật (Nguồn: Sưu tầm)

Rủi ro cần lưu ý

Bên cạnh tiềm năng, chứng khoán phái sinh cũng ẩn chứa những rủi ro đáng kể mà bạn phải luôn ghi nhớ:

• Biến động giá mạnh: Do đặc tính của hợp đồng, một thay đổi nhỏ về giá của tài sản cơ sở có thể tạo ra một mức biến động lớn hơn nhiều lần trên giá trị của hợp đồng phái sinh. Điều này có thể dẫn đến lãi hoặc lỗ rất nhanh chóng.
• Đòn bẩy cao - Con dao hai lưỡi: Đòn bẩy cho phép bạn kiểm soát một vị thế có giá trị lớn chỉ với một số vốn nhỏ (tiền ký quỹ). Nó khuếch đại lợi nhuận khi bạn dự đoán đúng, nhưng cũng khuếch đại khoản lỗ khi bạn sai. Nếu thua lỗ vượt quá mức ký quỹ, bạn có thể mất toàn bộ số vốn đầu tư ban đầu.
• Yêu cầu kiến thức và kinh nghiệm chuyên sâu: Giao dịch phái sinh không dành cho người mới. Bạn cần có nền tảng kiến thức vững chắc về phân tích kỹ thuật, phân tích vĩ mô, hiểu rõ cơ chế hoạt động của hợp đồng và đặc biệt là phải có kỷ luật thép trong quản trị rủi ro. 

Ngoài tiềm năng, chứng khoán phái sinh cũng tiềm ẩn những rủi ro đáng kể cần được lưu ý (Nguồn: Sưu tầm)

Ai có thể tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh tại Việt Nam?

Theo quy định của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, mọi cá nhân từ 18 tuổi trở lên có đầy đủ năng lực hành vi dân sự đều có thể mở tài khoản và tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh tại công ty chứng khoán được phép.

Giao dịch chứng khoán phái sinh có cần nhiều vốn không?

Không nhất thiết. Vì đặc thù ký quỹ, nhà đầu tư chỉ cần bỏ ra khoảng 10-20% giá trị hợp đồng. Tuy nhiên, đòn bẩy cao đồng nghĩa với rủi ro lớn, nên cần cân nhắc kỹ.

Chứng khoán phái sinh có hợp pháp tại Việt Nam không?

Có. chứng khoán phái sinh hoàn toàn hợp pháp tại Việt Nam và đã được Luật Chứng khoán 2019 định nghĩa là một công cụ tài chính. Và thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam chính thức vận hành từ 08/2017, do Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) và Trung tâm Lưu ký Chứng khoán (VSD) quản lý.

Nhà đầu tư mới có nên tham gia chứng khoán phái sinh không?

Nếu bạn mới bắt đầu, nên ưu tiên học kiến thức cơ bản và thử sức với số vốn nhỏ. Bởi phái sinh tiềm ẩn rủi ro cao, không phù hợp với tất cả nhà đầu tư.

Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính mạnh mẽ, mang lại cơ hội phòng ngừa rủi ro và tìm kiếm lợi nhuận vượt trội trong cả thị trường tăng và giảm. Tuy nhiên, đi cùng với đó là mức độ rủi ro cao do tính chất đòn bẩy và sự phức tạp của sản phẩm. Cake by VPBank hy vọng bài viết đã cung cấp cho bạn một cái nhìn tổng quan và những kiến thức nền tảng vững chắc về chứng khoán phái sinh.