Chứng khoán là gì? Khái niệm, đặc điểm và cách hoạt động cơ bản

*Bài viết chỉ mang tính chất cung cấp thông tin khách quan, không phải là lời khuyên tài chính.

Chứng khoán là các loại giấy tờ có giá hoặc bút toán ghi sổ xác nhận quyền sở hữu hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc vốn của tổ chức phát hành (như cổ phiếu, trái phiếu). Hiểu đơn giản, đây là bằng chứng cho thấy bạn đã góp vốn vào một doanh nghiệp hoặc cho doanh nghiệp/chính phủ vay tiền. Trong bối cảnh xu hướng tạo thu nhập thụ động đang lên ngôi, đầu tư tài chính không còn là sân chơi riêng của các chuyên gia mà đã trở thành kỹ năng thiết yếu cho bất kỳ ai muốn gia tăng tài sản.

Trong bài viết này, Ngân hàng số Cake by VPBank sẽ giúp bạn nắm rõ “chứng khoán là gì” và cung cấp góc nhìn toàn diện dành cho người mới bắt đầu.

>>Xem thêm: 

Các quỹ đầu tư tại Việt Nam uy tín, đáng tin cậy

Quỹ đầu tư là gì? Kiến thức cơ bản cần biết cho người mới

Chứng khoán phái sinh là gì? Có nên tham gia vào chứng khoán phái sinh không?

Chứng khoán là gì?

Chứng khoán theo cách hiểu thông thường là bằng chứng xác nhận quyền sở hữu của người sỡ hữu đối với một phần tài sản của doanh nghiệp (cổ phiếu) hoặc quyền chủ nợ khi người sỡ hữu đó cho tổ chức vay tiền (trái phiếu). Hiểu một cách đơn giản, khi sở hữu chứng khoán, bạn có quyền hưởng lợi từ doanh nghiệp hoặc nhận lãi theo thỏa thuận. Đây là công cụ đầu tư được sử dụng rộng rãi nhờ tính linh hoạt và khả năng gia tăng tài sản theo thời gian.

Theo pháp lý, Khoản 1 Điều 4 Luật Chứng khoán 2019 định nghĩa: “Chứng khoán là tài sản, bao gồm các loại sau đây: Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ; chứng quyền; chứng quyền có bảo đảm; quyền mua cổ phần; chứng khoán phái sinh và các loại chứng khoán khác do Chính phủ quy định.”

Như vậy, chứng khoán không chỉ là cổ phiếu xanh đỏ trên bảng điện tử, mà là một tập hợp tài sản đa dạng được pháp luật công nhận và bảo vệ.

Chứng khoán là công cụ đầu tư với khả năng gia tăng tài sản theo thời gian thông qua tập hợp tài sản đa dạng được pháp luật công nhận và bảo vệ (Nguồn: Sưu tầm)

Các loại chứng khoán phổ biến hiện nay gồm những gì?

Cổ phiếu

Cổ phiếu là loại chứng khoán thể hiện quyền sở hữu một phần của doanh nghiệp. Người nắm giữ cổ phiếu (cổ đông) có quyền biểu quyết, quyền nhận cổ tức và quyền hưởng lợi khi giá cổ phiếu tăng. Lợi nhuận chủ yếu đến từ cổ tức và chênh lệch giá mua – bán. Tuy nhiên, cổ phiếu cũng biến động mạnh nên nhà đầu tư cần theo dõi tình hình doanh nghiệp.

Trái phiếu

Trái phiếu là chứng khoán xác nhận bạn cho doanh nghiệp hoặc Chính phủ vay tiền và được trả lãi theo mức cố định hoặc linh hoạt. Trái phiếu Chính phủ thường có mức rủi ro thấp, trong khi trái phiếu doanh nghiệp phụ thuộc vào sức khỏe tài chính của tổ chức phát hành. Nhà đầu tư nhận lợi nhuận qua lãi định kỳ và hoàn gốc khi đáo hạn, phù hợp với người ưu tiên ổn định.

Chứng chỉ quỹ

Chứng chỉ quỹ là chứng khoán thể hiện phần vốn bạn góp vào quỹ đầu tư, nơi chuyên gia sẽ thay bạn quản lý và đầu tư danh mục. Đây là lựa chọn phù hợp cho người không có nhiều kinh nghiệm hoặc thời gian theo dõi thị trường. Lợi nhuận đến từ kết quả đầu tư chung của quỹ và thường ổn định hơn so với tự đầu tư cổ phiếu.

Chứng chỉ quỹ là hình thức đầu tư góp vốn vào quỹ, được chuyên gia quản lý và phù hợp với người ít kinh nghiệm. (Nguồn: Sưu tầm)

Chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh gồm hợp đồng tương lai (futures) dựa trên các tài sản như chỉ số VN30. Sản phẩm này cho phép nhà đầu tư kiếm lợi nhuận từ biến động giá theo hai chiều: tăng hoặc giảm. Tuy nhiên, mức rủi ro rất cao và không phù hợp với người mới vì đòi hỏi hiểu biết sâu về thị trường và quản trị rủi ro.

Đặc điểm nổi bật của chứng khoán mà nhà đầu tư cần biết

Chứng khoán mang lại lợi nhuận như thế nào?

Lợi nhuận từ chênh lệch giá (mua thấp – bán cao)

Nhà đầu tư kiếm lời khi mua cổ phiếu ở mức giá thấp và bán ra khi giá tăng. Khoản chênh lệch giữa giá mua và giá bán chính là lợi nhuận mà bạn nhận được. 

Ví dụ: Bạn mua cổ phiếu ABC với giá 20.000 đồng và bán ở 26.000 đồng thì lãi 6.000 đồng/cổ phiếu.

Lợi nhuận từ chênh lệch giá trong đầu tư chứng khoán khi mua cổ phiếu giá thấp và bán ra ở mức giá cao (Nguồn: Sưu tầm)

Lợi nhuận từ cổ tức, trái tức hoặc tiền phân bổ quỹ

• Cổ tức: Khi công ty kinh doanh có lãi, họ sẽ trích một phần lợi nhuận sau thuế để chia cho cổ đông. Bạn có thể nhận được tiền mặt (chuyển thẳng vào tài khoản) hoặc cổ phiếu thưởng.
• Lợi tức trái phiếu : Nếu bạn mua trái phiếu, bạn sẽ nhận được tiền lãi định kỳ (6 tháng hoặc 1 năm/lần) theo mức lãi suất cam kết ban đầu. 

Ví dụ: Nếu bạn sở hữu 1.000 cổ phiếu và doanh nghiệp trả cổ tức tiền mặt 1.000 đồng/cổ phiếu, bạn sẽ nhận 1.000.000 đồng. Hoặc nếu bạn đầu tư 10 triệu đồng vào một quỹ mở và quỹ đạt mức tăng trưởng 8%/năm, thì sau một năm, giá trị khoản đầu tư của bạn sẽ tăng thêm khoảng 800.000 đồng.

Lợi nhuận từ sản phẩm đầu tư phái sinh

Nhà đầu tư có thể kiếm lợi nhuận từ biến động tăng hoặc giảm của chỉ số hay tài sản cơ sở thông qua hợp đồng tương lai. Phái sinh cho phép giao dịch cả hai chiều nên linh hoạt hơn so với cổ phiếu thông thường. Tuy nhiên, sản phẩm này sử dụng đòn bẩy cao nên rủi ro mất vốn rất lớn nếu không quản trị tốt. 

Ví dụ: Giả sử bạn dự đoán chỉ số VN30 sẽ tăng nên mua một hợp đồng tương lai. Nếu VN30 thực sự tăng, giá hợp đồng tương lai cũng tăng và bạn có thể bán ra để thu lợi nhuận. Ngược lại, nếu VN30 giảm, giá hợp đồng sẽ giảm theo và bạn có thể thua lỗ rất nhanh do sản phẩm này sử dụng đòn bẩy cao. 

Vai trò của chứng khoán với nền kinh tế là gì?

• Huy động vốn cho doanh nghiệp để phát triển kinh doanh: Thông qua phát hành cổ phiếu hoặc trái phiếu, doanh nghiệp có thêm nguồn vốn dài hạn thay vì chỉ phụ thuộc vào tín dụng ngân hàng. Điều này giúp doanh nghiệp tăng trưởng nhanh hơn và đóng góp vào sự phát triển chung của nền kinh tế.
• Phản ánh sức khỏe thị trường và kỳ vọng của nhà đầu tư: Diễn biến giá và thanh khoản trên thị trường chứng khoán thể hiện niềm tin của nhà đầu tư vào triển vọng kinh tế. Khi thị trường tích cực, đó thường là tín hiệu cho thấy môi trường kinh doanh thuận lợi hơn.
• Tăng tính minh bạch và cạnh tranh giữa các doanh nghiệp: Doanh nghiệp niêm yết phải công bố thông tin tài chính đầy đủ và thường xuyên theo quy định của pháp luật. Điều này tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh và buộc doanh nghiệp nâng cao hiệu quả hoạt động.
• Mở rộng cơ hội đầu tư và tích lũy tài chính cho người dân: Nhà đầu tư có thể tham gia thị trường với số vốn linh hoạt và đa dạng hóa kênh đầu tư của mình. Nhờ đó, bạn có cơ hội gia tăng tài sản và tiếp cận các phương thức quản lý tài chính hiện đại.

Chứng khoán đóng vai trò huy động vốn, phản ánh sức khỏe kinh tế và mở rộng cơ hội tài chính cho doanh nghiệp, người dân(Nguồn: Sưu tầm)

Các hành vi bị cấm trong thị trường chứng khoán (theo Luật Chứng khoán 2019)

• Gian lận hoặc công bố thông tin sai lệch: Hành vi làm giả tài liệu, che giấu hoặc tạo thông tin gây hiểu nhầm nghiêm trọng ảnh hưởng đến hoạt động chào bán, niêm yết và giao dịch chứng khoán.
• Giao dịch nội gián: Sử dụng, tiết lộ hoặc tư vấn người khác giao dịch dựa trên thông tin nội bộ chưa được công bố ra thị trường.
• Thao túng giá: Dùng nhiều tài khoản, tạo lệnh ảo, thông đồng hoặc tung tin sai lệch để tạo cung – cầu giả và điều khiển giá chứng khoán.
• Kinh doanh chứng khoán trái phép: Cung cấp dịch vụ chứng khoán khi chưa được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp phép hoặc chấp thuận.
• Lạm dụng tài sản khách hàng: Tự ý sử dụng tài khoản hoặc tài sản của khách hàng khi chưa được ủy thác hoặc có mục đích chiếm đoạt.
• Cho mượn hoặc đứng tên hộ tài khoản: Cho người khác mượn tài khoản hoặc đứng tên sở hữu hộ có thể dẫn đến hành vi thao túng giá và bị pháp luật cấm.
• Tổ chức thị trường trái phép: Tự ý lập hoặc vận hành thị trường giao dịch chứng khoán không đúng quy định của Luật Chứng khoán.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Người mới nên bắt đầu đầu tư chứng khoán với bao nhiêu tiền?

Bạn nên bắt đầu với số tiền phù hợp với khả năng tài chính cá nhân và không ảnh hưởng đến chi tiêu sinh hoạt hằng ngày. Việc đầu tư một khoản nhỏ ban đầu sẽ giúp bạn làm quen với cách vận hành của thị trường, hiểu rõ biến động giá và tâm lý đầu tư của chính mình. Thị trường chứng khoán cho phép tham gia với số vốn linh hoạt nên bạn không cần phải có nhiều tiền mới bắt đầu. 

Nên chọn cổ phiếu hay chứng chỉ quỹ?

Việc chọn cổ phiếu hay chứng chỉ quỹ phụ thuộc vào kiến thức, thời gian và mức độ chấp nhận rủi ro của mỗi người. Cổ phiếu phù hợp hơn nếu bạn sẵn sàng theo dõi doanh nghiệp thường xuyên và chấp nhận biến động giá để tìm kiếm lợi nhuận cao hơn. Trong khi đó, chứng chỉ quỹ phù hợp với người mới vì danh mục được các chuyên gia quản lý, giúp giảm rủi ro và không đòi hỏi nhiều thời gian theo dõi.

Mở tài khoản chứng khoán có mất phí không?

Việc mở tài khoản chứng khoán hiện nay nhìn chung không tốn kém và mang tính thuận tiện cho nhà đầu tư cá nhân. Chi phí chủ yếu phát sinh trong quá trình giao dịch như phí mua – bán chứng khoán, thay vì ở bước mở tài khoản ban đầu. Mức phí cụ thể phụ thuộc vào từng công ty chứng khoán và chính sách dịch vụ mà bạn lựa chọn.

Đầu tư chứng khoán có an toàn không?

Đầu tư chứng khoán có mức độ an toàn khác nhau tùy thuộc vào loại chứng khoán và cách nhà đầu tư quản lý rủi ro. Thị trường chứng khoán được vận hành theo Luật Chứng khoán với yêu cầu minh bạch thông tin, giúp hạn chế các rủi ro pháp lý. Tuy nhiên, giá chứng khoán vẫn có thể biến động mạnh do yếu tố kinh tế và tâm lý thị trường, nên không có kênh đầu tư nào hoàn toàn không rủi ro. Nếu bạn hiểu rõ sản phẩm, đa dạng hóa danh mục và đầu tư với tầm nhìn dài hạn, mức độ an toàn sẽ được cải thiện đáng kể.

Chứng khoán là kênh đầu tư hấp dẫn với khả năng tăng trưởng tài sản trong dài hạn, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro đòi hỏi nhà đầu tư phải hiểu rõ trước khi tham gia. Việc hiểu rõ "chứng khoán là gì" và các quy luật vận hành của nó là bước đệm vững chắc đầu tiên để bạn tham gia thị trường, gia tăng tài sản và đạt được tự do tài chính. Cake by VPBank hy vọng bài viết giúp bạn có cái nhìn rõ ràng hơn về chứng khoán để tự tin trên hành trình quản lý tài chính cá nhân của mình.